مقدمه
با مردودشمردن بهره در اسلام، استفاده از ابزارهایی مانند اوراق‌قرضه کاربرد ندارد. شرکت‌های اسلامی و دولت‌های اسلامی که به دنبال تامین‌مالی و مدیریت‌بدهی خود هستند. نیازمند جایگزینی مطابق با اصول‌اسلامی می‌باشند. متخصصان مالی به دنبال طراحی ابزارهای جديدی بودند. كه سبب به‌وجود آمدن ابزارهای مالی‌اسلامی جديدی گرديد. در سال‌هاي اخیر، استفاده از ابزارهاي مالی که به “صکوك” شهرت‌یافته بسیار چشمگیر بوده است. تا شرکتها به وسیله این نوآوري‌مالی بتوانند، خلاء حاصل از کمبود ابزارهاي‌مالی را پر کنند.
صکوک یکی از ابزارهای تامین‌مالی است. صکوک با درگیرکردن یک دارایی مشخص فیزیکی و به میان‌آوردن قراردادهایی مانند اجاره، منطبق برقانون بانکداری بدون ربا است. اين اوراق بايد با پشتوانه دارايي‌هاي فيزيکي و نه دارايي‌ها‌ي‌مالي باشد. صکوک به عنوان اوراق‌بهادار با پشتوانه‌مالی تعریف می‌گردد، که باید خود دارای ارزش باشد. نمی‌تواند بر اساس فعالیت‌های سفته‌بازی و سوداگرانه ودر واقع فعالیت‌هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می‌گیرند سودآوری داشته باشد.(عصار، ۱۳۹۲).
صکوک
بازار سرمایه‌اسلامی ابزارهای مالی مطابق با شریعت با عنوان صکوک صادر کرد. اوراق سرمایه‌گذاری صکوک طبقه مجزایی از اوراق‌بهادار صادر شده توسط سازمان‌های مستقل و شرکت‌های بزرگ است. اوراق صکوک یک تاریخ سررسید و یک جریان منظم درآمد در طول عمر صکوک همراه با پرداخت نهایی در تاریخ سررسید دارد. به هرحال صکوک اوراق‌بهاداری است که بوسیله یک دارایی پایه حمایت می‌شود. (گدلوسکی ،۲۰۱۳). صکوک می‌تواند بر مالکیت جزیی در بدهی، دارایی،پروژه،کسب و کار یا سرمایه دلالت کند.
نمونه‌هایی از ساختار صکوک شامل:
مرابحه،سلم،اجاره،استصناع،مضاربه،مشارکه، می‌باشد. که اکثر اوراق عرضه شده اوراق اجاره هستند. که بر مبنای یک دارایی پایه می‌باشند(همان منبع). سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، صکوک را اینگونه تعریف کرده است: “گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است. و دارنده‌ی آن مالك یك یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذینفع یك پروژه یا یك فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود. ” (حدادی،۱۳۹۰).
یکی از ابزارهای مناسبی که می‌تواند جایگزین خوبی برای اوراق‌قرضه باشد؛ صکوک است. صکوک دارای بازده‌ثابت به اضافه سهمی از سود یا زیان سرمایه‌گذاری است. که درصد سود و زیان می‌تواند ثابت یا شناور باشد. به این ترتیب، بازده صکوک مقدار ثابتی نیست و بر حسب ارزش واقعی محاسبه می‌شود. (شرکت تامین سرمایه نوین، ۱۳۹۲).
استفاده از لفظ صکوك براي نخستین بار، در سال ۲۰۰۲، درجلسه فقهی بانک توسعه‌اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداري و حسابرسی نهادهاي مالی اسلامی اقدام به معرفی ۱۴ نوع صکوك نمود. یکی از مهم‌ترین انواع صکوك معرفی شده “صکوك اجاره” می‌باشد. (سروش،۱۳۸۶). در حقيقت صکوک نوعي گواهي سرمايه‌گذاري مشاع است. اوراق‌بهادار صکوک منابع مالي را با پشتوانه ترازنامه و دارايي‌هاي فيزيکي جذب مي‌کنند. صكوك ابزاري براي تامين نيازهاي شركت‌ها مي‌باشد. اوراق صکوک از مفهوم تبديل به اوراق‌بهادار کردن دارايي‌ها نشأت گرفته است. به شکل گسترده‌اي در بين کشورهاي اسلامي مورد استقبال سرمايه‌گذاران قرار گرفته است. (سوری،۱۳۸۸).
تفاوت صکوک با اوراق قرضه با درآمد ثابت
صکوک نشان‌دهنده مالکیت یک دارایی مشخص است. و اوراق قرضه فقط گواهی تعهدبدهی است. به بیان دیگر بین صادرکننده اوراق‌قرضه و خریدار آن رابطه‌ای به شکل وام‌دهنده و وام‌گیرنده برقرارست که در آن نرخ‌بهره وام ثابت است.
در اوراق‌قرضه میتوان دارایی‌هایی که به لحاظ اسلامی پذیرفته‌شده نیست هم پشتوانه اوراق قرار گیرد. اما در مورد اوراق‌صکوک، تنها دارایی‌هایی که به لحاظ شرعی مجاز و صحیح محسوب می‌شوند ملاک انتشار این اوراق است.
اعتبار اوراق قرضه وابسته به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن است. در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد. بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
فروش صکوک در بازار ثانویه، فروش مالکیت دارایی است اما فروش اوراق‌قرضه، فروش بدهی است.
در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد. درحالی که اصل بدهی در اوراق‌قرضه قابلیت افزایش ندارد.
مزاياي استفاده از صكوك
الف- صکوک، نقدينگي باني و سرمایه‌گذار را افزايش مي‌دهد.
ب – دارايی‌هايي که نقدشوندگی پاييني دارند و يا غيرنقد هستند. از ترازنامه شركت‌ها خارج شده و وجوه نقد جايگزين آن مي‌شود.
ج- از آنجا که صکوک با پشتوانه دارايي منتشر مي‌شود، داراي ريسک کمتري است وهزينه تأمين‌مالي را نيز کاهش مي‌دهد.
د – صکوک با فراهم کردن امکان تبديل دارايی‌ها به اوراق بهادار، به توسعه بازارسرمايه کمک مي‌کند.
ه – چنانچه براي داد و ستد صکوک يک بازار ثانويه فراهم شود. آنگاه قابليت نقدشوندگي اين اوراق افزايش مي‌يابد. قابليت معامله اوراق صكوك دربازارهاي بين‌المللي وجود دارد. (میسمی،۱۳۹۱).
انواع صکوک
براساس ترکیب عقود مختلف در طراحی اوراق‌بهاداراسلامی، میتوان آنها را به ۱۲نوع تقسیم‌بندی کرد. که شامل اوراق‌اجاره، مشارکت، سفارش ساخت (استصناع)، خرید دین (اوراق‌رهنی)، مرابحه(فروش اقساطی)، سلف، جعاله، مساقات، مضاربه، مزارعه، وقف و قرض‌الحسنه می‌باشد (حسینی و همکاران،۱۳۹۲).
تقسیم‌بندی دیگری نیز توسط آیت الله تسخیری ارائه شده است. بر اساس این تقسیم‌بندی میتوان ابزارهای مالی را با توجه به بازدهی اوراق بهادار اسلامی و نوع قرارداد منعقد شده برای آن و با توجه به دارایی پایه به صورت زیر تقسیم نمود:
۱- اوراق مبتنی بر خرید و فروش دین (مانند اوراق سفارش ساخت، اوراق‌مرابحه)
۲- اوراق مبتنی بر خرید و فروش دارایی فیزیکی (اوراق‌اجاره)
۳- اوراق مبتنی بر مشارکت در سود طرح اقتصادی (اوراق‌مشارکت، مضاربه، مزارعه
و مساقات)
منابع
حدادی، محمدحسن. (۱۳۹۰). صکوک چیست و چه مزایایی دارد.
حسینی،سیدعلی و حکمت، هانیه و کاشف، معصومه. (۱۳۹۲). نقش صکوک اجاره و اوراق‌مشارکت در تأمین مالی. پژوهش حسابداری
سروش، ابوذر و صادقی، محسن. (۱۳۸۶). مدیریت ریسک اوراق بهادار اجاره (صکوك). نشریه علمی پژوهشی اقتصاد مالی، شماره ۲۷٫
سوری، مجتبی. (۱۳۸۸). ابزار نوین بانکداری اسلامی (صکوک). مجله‌ی توسعهی صادرات، سال چهاردهم، شماره۹
عصار، نرگس(۱۳۹۲). بررسی انواع اوراق صکوک در بانکداری اسلامی. مجله اقتصادی. شماره۳و۴٫
واحد تحقیق و توسعه شرکت تامین سرمایه نوین. تامین مالی شرکتها با استفاده از ابزارهاي تامین مالی اسلامی – صکوك.
Godlewski,C.J& Turk-Ariss,R& Weill,L.(2013). Sukuk vs. conventional bonds: A stock market perspective: Journal of Comparative Economics.